rachunki energia fotoPo umożliwieniu odbiorcom prÄ…du wolnego wyboru jego dostawcy, na rynku pojawili siÄ™ nieuczciwi sprzedawcy korzystajÄ…cy z niewiedzy i naiwnoÅ›ci klientów. Niewydolny system ochrony konsumenta, bierność administracji rzÄ…dowej oraz brak współpracy pomiÄ™dzy organami paÅ„stwa przyczyniaÅ‚y siÄ™ do nasilenia nieuczciwych praktyk

 

Ceny prądu w Polsce dla gospodarstw domowych należą jeszcze do jednych z najniższych w Unii Europejskiej. Jest to spowodowane faktem niepełnego uwolnienia rynku energii.

 

1 Dynamika zmian cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych w wybranych krajach UE w latach 2005 - 2016 (Euro za kWh). Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych EUROSTAT

Wysokość cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych ustala Urząd Regulacji Energetyki. Chociaż w 2008 r. jego Prezes opublikował pierwszy plan liberalizacji rynku to, po 10 latach, ceny energii elektrycznej dla gospodarstw domowych nadal podlegały regulacji. Wymóg ich taryfowania tłumił realną konkurencję na rynku energii. Ceny, skalkulowane na poziomie podstawowych kosztów sprzedaży energii wraz z obsługą tego procesu, nie były impulsem dla spółek energetycznych do walki o nowych klientów. Tracił na tym odbiorca końcowy pozbawiony korzyści płynących z liberalizacji rynku, takich jak dopasowanie oferty handlowej do indywidualnych potrzeb czy poprawa jakości świadczonych usług.

 

Minister Energii regulowanie cen energii dla gospodarstw domowych tÅ‚umaczyÅ‚ brakiem odpowiedniej ochrony jej odbiorców przed drastycznymi podwyżkami po uwolnieniu cen. Z drugiej jednak strony Minister nie wprowadzaÅ‚ żadnych instrumentów,  majÄ…cych ochronić konsumentów w pierwszej fazie liberalizacji rynku. Brak dziaÅ‚aÅ„ Ministra Energii może spowodować, że Polska nie bÄ™dzie gotowa na przyjÄ™cie unijnych przepisów, przewidujÄ…cych caÅ‚kowitÄ… liberalizacjÄ™ rynku. UE dąży do tego, ale nie ustalono, kiedy to dokÅ‚adnie nastÄ…pi.

 

Co prawda już w 2007 r. umożliwiono konsumentom zmianÄ™ sprzedawcy energii, ale wÅ‚aÅ›nie  z powodu taryfowania cen i niewielkich różnic w ofercie poszczególnych firm energetycznych, w latach 2007 - 2017 zrobiÅ‚o to tylko ok. 3,5 proc. klientów.

 

Ponadto konsumenci borykali się ze zbyt długimi terminami zmiany sprzedawcy, podwójnym fakturowaniem, czy nieterminowym rozliczaniem się z nimi sprzedawców. Jedną z przyczyn takich sytuacji był brak automatyzacji procesu zmiany sprzedawcy, czy obsługi rynku detalicznego, która miała być zapewniona przez Centralny System Wymiany Informacji. W 2016 r. prace nad nim na ponad rok, zdaniem NIK bezzasadnie, wstrzymał Minister Energii.

 

2. Procent gospodarstw domowych, które zmieniły sprzedawcę energii w 2016 r. oraz średnioroczny procent dokonanych zmian w latach 2011-2015. Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych CEER

Dodatkowo wraz z umożliwieniem konsumentom zmiany sprzedawcy energii elektrycznej pojawiły się nowe zagrożenia - nieuczciwi sprzedawcy oraz stosowanie agresywnych metod marketingowych. Zabrakło skoordynowanych działań ze strony administracji rządowej, UOKiK i URE, dlatego oszustwa stały się powszechne. Najczęściej stosowanymi nieuczciwymi praktykami handlowymi były m.in.: podszywanie się przez handlowców pod przedstawicieli dotychczasowego dostawcy energii, nakłanianie odbiorców do zawierania niekorzystnych umów poprzez nie informowanie o niekorzystnych dla konsumentów w nich zapisach. Na przykład dotyczyły one kar umownych o nieuzasadnionej wysokości lub obciążeń za dodatkowe usługi. Jednocześnie stosowano praktyki utrudniające lub uniemożliwiające klientom skuteczne i bezkosztowe odstąpienie od zawartej poza siedzibą przedsiębiorstwa umowy. Występowały również przypadki fałszowania podpisów, czy stosowania groźby odłączenia zasilania. Mimo ogromnej skali nieuczciwych praktyk handlowych Minister Energii nie podjął żadnych działań zapobiegawczych. Nie reagował na docierające do niego sygnały oraz na powszechnie znane fakty o agresywnych i nieuczciwych działaniach sprzedawców. Prezes URE kilkukrotnie zwracał się do niego z propozycjami zmiany prawa, w tym wprowadzenie zakazu sprzedaży w formie bezpośredniej akwizycji. Minister Energii pozostał bierny.

 

Również Prezes URE, mimo iż zidentyfikował wysokie ryzyko nieuczciwych praktyk handlowych, nie podejmował zdecydowanych działań jako organ koncesyjny i regulator rynku energii. W latach 2014-2017 żadnemu sprzedawcy energii elektrycznej nie została cofnięta koncesja z powodu naruszania praw konsumentów. W tym samym okresie na nieuczciwych sprzedawców nie nałożono żadnej kary pieniężnej.

 

Współpraca UOKiK i URE w eliminowaniu nieuczciwych sprzedawców była nieskuteczna. Brak było możliwości automatycznego wszczęcia postępowania o cofnięcie koncesji przez Prezesa URE, na skutek wydania decyzji przez Prezesa UOKiK wobec przedsiębiorcy, który nagminnie dopuszczał się praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Nie istniał również mechanizm eliminacji takich przedsiębiorców jako podmiotów występujących o kolejne koncesje na obrót energią.

 

Prezes UOKiK po przeprowadzanych kontrolach wzorców umów zawieranych z konsumentami przez przedsiębiorstwa energetyczne, wydał dwie decyzje dotyczące stosowania przez spółki praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. W okresie objętym kontrolą do rejestru wzorców umów uznanych za niedozwolone zostało wpisanych 11 stosowanych przez trzy przedsiębiorstwa. Prezes UOKiK nie weryfikował jednak czy klauzule wpisane do rejestru zostały skutecznie wyeliminowane oraz czy nie zostały zastąpione inną, także niedozwoloną treścią.

 

Ponadto Prezes UOKiK tylko jeden raz skorzystał z uprawnienia do nałożenia kary pieniężnej - była to spółka Polski Prąd i Gaz. Jednak nie nadał decyzji rygoru natychmiastowej wykonalności, pomimo wielu sygnałów od konsumentów o nieuczciwych praktykach stosowanych przez przedsiębiorstwo. Zaskarżenie wydanej przez Prezesa UOKiK decyzji do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów powodowało, że przedsiębiorca nadal mógł prowadzić nieuczciwą działalność.

 

Zdaniem NIK Prezes UOKiK zbyt późno skorzystał z możliwości publikacji komunikatów w telewizji i radiu ostrzegających przed nieuczciwymi sprzedawcami prądu. Zrobił to dopiero w trakcie kontroli NIK.

 

W żadnym prowadzonym postępowaniu w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów energii elektrycznej, Prezes UOKiK nie skorzystał z uprawnienia podania do publicznej wiadomości informacji, że przedsiębiorca dopuszczał się takich praktyk.

 

Działania przeciwko nieuczciwym sprzedawcom energii podejmowały same spółki energetyczne. Przeprowadzały kampanie edukujące konsumentów i ostrzegające przed zagrożeniem. Były one kierowane szczególnie do seniorów, którzy najczęściej padali ofiarą oszustów.

 

3. Najczęstsze problemy na rynku energii elektrycznej wskazywane przez rzeczników konsumentów. Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych uzyskanych od powiatowych i miejskich rzeczników konsumenta.

WedÅ‚ug badaÅ„ Instytutu BadaÅ„ Strukturalnych z 2016 r. ponad 12 proc. osób w Polsce dotkniÄ™tych byÅ‚o ubóstwem energetycznym, czyli nie mogÅ‚o sobie pozwolić na zapÅ‚acenie za energiÄ™. Oznacza to, że blisko 5 mln osób w ok. 1,3 mln gospodarstw domowych nie byÅ‚o w stanie utrzymać komfortowej temperatury w mieszkaniu. Jednak duża część tych osób nie mogÅ‚a liczyć na dodatek energetyczny, bo jego przyznanie byÅ‚o powiÄ…zane z otrzymywaniem dodatku mieszkaniowego, przysÅ‚ugujÄ…cego  osobom mieszkajÄ…cym w maÅ‚ych mieszkaniach. Chociaż zdecydowana wiÄ™kszość (2/3) osób dotkniÄ™tych ubóstwem energetycznym mieszka na wsi, to najwyższe wykorzystanie dodatku energetycznego byÅ‚o w gminach miejskich. Osoby mieszkajÄ…ce na wsi nie otrzymywaÅ‚y dodatku energetycznego, bo nie miaÅ‚y przyznanego dodatku mieszkaniowego ze wzglÄ™du na duży metraż domów. Z roku na rok rósÅ‚ odsetek gmin, które w ogóle nie wypÅ‚acaÅ‚y dodatku na zapÅ‚acenie za prÄ…d. W 2014 r. stanowiÅ‚y one blisko 28 proc. gmin w Polsce, natomiast w 2017 r. (dane za I-III kw. 2017 r.) już ponad 33 proc. 40-70 proc. gmin nie wykorzystywaÅ‚o Å›rodków z dotacji na wypÅ‚atÄ™ dodatków energetycznych dla swoich mieszkaÅ„ców oraz w ok. 60-70 proc. gmin wartość dotacji byÅ‚a marginalna.

 

Oprócz błędu w systemie - powiązania dodatku mieszkaniowego z energetycznym - przyczynami niewielkiego wykorzystania dotacji na wypłatę dodatków energetycznych były niskie jego wartości - zaledwie kilkanaście złotych miesięcznie na gospodarstwo domowe - oraz skomplikowany proces jego przyznawania. To odstręczało od skorzystania z tej formy pomocy.

 

4. Wykorzystanie środków budżetowych przeznaczonych na wypłatę dodatków energetycznych w 2016 r. Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych z Ministerstwa Finansów.

Minister Energii nie analizował skuteczności i wydajności systemu pomocy osobom ubogim energetycznie. Ograniczał się tylko do corocznego zgłaszania zapotrzebowania na utworzenie rezerwy celowej w budżecie państwa na wypłatę dodatku energetycznego. Nie dysponował żadnymi danymi o wysokości i strukturze przyznanej pomocy. Dopiero w 2017 r. podjęto temat opracowania założeń do kompleksowej polityki w związku z występowaniem wysokich stężeń zanieczyszczeń powietrza. Jednym z podjętych problemów miało być ubóstwo energetyczne. Jednak do czasu zakończenia kontroli NIK nie powstał projekt polityki m.in. ds. walki z ubóstwem energetycznym.

 

Spółkom dystrybucyjnym nie udaÅ‚o siÄ™ zapewnić odbiorcom koÅ„cowym gwarancji nieprzerwanych dostaw energii. Jednym z czynników wpÅ‚ywajÄ…cych na awaryjność sieci i ich wrażliwość na zjawiska atmosferyczne,  jest ich wiek.

 

5. Struktura wiekowa infrastruktury dystrybucyjnej (stan na dzień 31 grudnia 2017 r.). Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych uzyskanych od skontrolowanych Operatorów Systemów Dystrybucyjnych.

 

Tymczasem gwaÅ‚towne zjawiska atmosferyczne narastajÄ… z roku na rok i powodujÄ… czÄ™stsze oraz dÅ‚uższe przerwy w dostarczaniu prÄ…du. Szczególnie widoczne byÅ‚o to w 2017 r., kiedy wskaźnik (SAIDI) obrazujÄ…cy Å›redniÄ… dÅ‚ugość przerwy  w dostarczaniu prÄ…du wzrósÅ‚  od 39 proc. do 161 proc.  

 

Z tego tytuÅ‚u spółki wypÅ‚acajÄ…  bonifikaty. Jednak niska Å›wiadomość praw konsumenta energii elektrycznej powoduje maÅ‚Ä… liczbÄ™ wniosków o bonifikaty w przypadku przekroczenia czasów przerw. PrzykÅ‚adowo przy dÅ‚ugotrwaÅ‚ym braku prÄ…du obejmujÄ…cej Å‚Ä…cznie 19,5 tys. odbiorców PGE Dystrybucja, do spółki wpÅ‚ynęły tylko 702 wnioski o wypÅ‚atÄ™ bonifikat. W trakcie kontroli NIK wprowadzono przepis znoszÄ…cy obowiÄ…zek skÅ‚adania wniosków. W przypadku niedotrzymania standardów i parametrów jakoÅ›ci prÄ…du bonifikaty majÄ… być wypÅ‚acane przez przedsiÄ™biorstwa z urzÄ™du.

 

6. Czas pomiędzy powiadomieniem a usunięciem awarii w latach 2014-2017. Źródło: Opracowanie własne NIK na podstawie danych uzyskanych od skontrolowanych Operatorów Systemów Dystrybucyjnych.

 

URE wymuszaÅ‚ na Operatorach Systemów Dystrybucyjnych zwiÄ™kszenie niezawodnoÅ›ci dziaÅ‚ania sieci elektroenergetycznych. Spółki dystrybucyjne zaczęły inwestować i modernizować sieci, przez co nieznacznie zmniejszyÅ‚a siÄ™ ich awaryjność. Jednak potrzeby inwestycyjne sÄ… ogromne. Na lata 2017-2022 pięć najwiÄ™kszych OSD planowaÅ‚o przeznaczyć na inwestycje nakÅ‚ady o 34 proc. wyższe niż w latach 2011-2016. NIK zauważa, że bez zwiÄ™kszania udziaÅ‚u sieci kablowych oraz przyspieszenia  prac nad wdrażaniem inteligentnych sieci elektroenergetycznych, tradycyjne sieci wciąż bÄ™dÄ… wrażliwe na gwaÅ‚towne zjawiska atmosferyczne, a polski odbiorca prÄ…du nadal bÄ™dzie czekaÅ‚ na wznowienie dostaw prÄ…du zdecydowanie dÅ‚użej niż odbiorcy z innych krajów UE.

 

W inteligentnym systemie energetycznym odbiorcy wyposażeni sÄ… w inteligentne liczniki, które na bieżąco komunikujÄ… siÄ™ z systemem centralnym. Pozwala to szybko usuwać  awarie, bo sieć sama reaguje na nieprawidÅ‚owoÅ›ci, a czasami  wrÄ™cz je przewiduje i im przeciwdziaÅ‚a. Ponadto takie sieci pozwalajÄ… korzystać z rozwiÄ…zaÅ„ sprzyjajÄ…cych oszczÄ™dzaniu energii. DziÄ™ki inteligentnym sieciom elektroenergetycznym i taryfie dynamicznej konsument sam zarzÄ…dza zużyciem prÄ…du - decyduje kiedy  go pobiera wiÄ™cej, a kiedy mniej. Ponadto rachunki wystawiane sÄ… nie na podstawie prognoz tylko faktycznego zużycia energii.

 

Niestety inwestycje, prowadzone w latach 2014-2017, majÄ…ce przeksztaÅ‚cić sieci dystrybucyjne w inteligentne sieci nie byÅ‚y zaawansowane. PiÄ™ciu najwiÄ™kszych dystrybutorów prÄ…du  do koÅ„ca 2018 r.  zaplanowaÅ‚o zainstalowanie inteligentnych liczników u zaledwie 8,4 proc. gospodarstw domowych. Najbardziej zaawansowana byÅ‚a Energa-Operator, której 26 proc.  odbiorców koÅ„cowych miaÅ‚o zainstalowanych inteligentne systemy pomiarowe. Przygotowany, już po kontroli NIK, przez Ministerstwo Energii projekt ustawy zakÅ‚ada, że do koÅ„ca 2026 r. 80 proc. liczników energii u odbiorcy koÅ„cowego  majÄ… stanowić liczniki inteligentne.

 

nik energetyka prawa konsumentow 7 projekty rozwojowo badawcze

nik energetyka prawa konsumentow 8 naklady na projekty demonstracyjne

ŹródÅ‚o: Opracowanie wÅ‚asne NIK na podstawie danych Joint Research Centre Smart Electricity Systems and Interoperability ses.jrc.ec.europa.eu

 

Polska jest spóźniona we  wdrażaniu do prawodawstwa krajowego unijnych przepisów dotyczÄ…cych inteligentnych sieci. Pomimo upÅ‚ywu ponad oÅ›miu lat od wejÅ›cia w życie dyrektywy, do koÅ„ca 2017 r. nie wprowadzono strategii wdrożenia inteligentnych sieci elektroenergetycznych i niezbÄ™dnych regulacji prawnych. Nie okreÅ›lono zadaÅ„ i podziaÅ‚u odpowiedzialnoÅ›ci poszczególnych uczestników rynku energii oraz harmonogramu wdrożenia sieci. Dodatkowo Minister Energii nie okreÅ›liÅ‚ jednolitych wiążących dla firm energetycznych  wymagaÅ„ technicznych inteligentnych liczników oraz dobrych praktyk, które zapewniaÅ‚yby taki sam standard dziaÅ‚ania sieci i inteligentnych liczników u poszczególnych spółek na terenie kraju.

 

Spółki energetyczne zorganizowały efektywny system obsługi konsumentów wykorzystując do tego nowe technologie i kanały komunikacji. Jednak klienci borykali się z nieczytelnymi rachunkami za energię i zbyt długim rozpatrywaniem reklamacji. Spółki nie dotrzymywały 14 dniowego terminu ich załatwiania.

 

Tymczasem Ministerstwo Energii, pomimo posiadania wiedzy o problemach klientów z odczytywaniem informacji z rachunków, nie podjęło żadnych działań, aby były one bardziej przejrzyste i klarowne. Według badań przeprowadzonych przez Komisję Europejską Polska plasowała się na 25 miejscu pośród krajów UE odnośnie czytelności rachunków za energię elektryczną.

 

Konsumentom umożliwiono korzystanie z dostÄ™pnych Å›rodków rozstrzygania sporów. Mogli oni dochodzić swoich praw za poÅ›rednictwem lokalnych i internetowych Biur ObsÅ‚ugi Klienta lub u istniejÄ…cych w części spółek rzeczników praw konsumentów. Nieusatysfakcjonowani klienci mogli  zgÅ‚osić siÄ™ o pomoc do miejskiego lub powiatowego rzecznika konsumentów, zÅ‚ożyć skargÄ™ do URE lub do Koordynatora ds. negocjacji przy Prezesie URE. Jednak pół roku od jego powoÅ‚ania nadal nie zapewniono peÅ‚nej funkcjonalnoÅ›ci strony internetowej Koordynatora, tak aby można byÅ‚o wnieść i pilotować sprawÄ™ on-line, oraz brakowaÅ‚o pracowników  do obsÅ‚ugi Koordynatora. W konsekwencji na koniec 2017 r. tylko niespeÅ‚na 20 proc. postÄ™powaÅ„ zostaÅ‚o zakoÅ„czonych.

 

NIK podkreśla, że do skutecznego egzekwowania praw konsumenta energii elektrycznej niezbędne jest wprowadzenie dodatkowych rozwiązań prawnych. Konieczne jest przyjęcie uregulowań poprawiających sytuację konsumenta w następujących obszarach: zmiany sprzedawcy energii, ochrony odbiorcy, którego nie stać na energię oraz wdrażania inteligentnych sieci elektroenergetycznych.

 

 

 

NIK